Aydınoğulları-Erken Osmanlı Döneminde Ayasuluk/Efes'te Kültür ve Teknoloji Transferi: Disiplinler Arası Araştırmalar Işığında İsa Bey Hamamı Seramikleri

Abstract

Ayasuluk/Ephesus city, which was conquered by the Turks in 1304 and became the capital of Aydınoğulları since the middle of the century, had one of the busiest ports between Asia and Europe in the 14th-15th centuries in the Western Anatolia region (Pfeiffer-Taş 2014; 2019). However, until the researches in recent years, the view in the literature was dominant, that the port of Ephesus became unusable since the 7th (AD) century, that the city lost its importance and turned into a small settlement with the conquest of the Turks. The importance of Ayasuluk Port, which continued its activities in today's Pamucak region during the Aydınoğulları period, in close and long distance trade has been documented with excavation findings such as ceramics and coins, as well as written sources. The city had played an important role both regionally and in terms of interactions and culture-technology transfer between China, the Middle East and Europe. Although the Seljuk-Islamic ceramic production tradition and techniques, which came to the region with the Turks, are observed in the unearthed findings, the presence of imported products is also important in terms of reflecting the interactions. It is thought that concrete data, which cannot be reached with the research methods of social-humanities, can only be reached by archaeometric methods due to the insufficient written sources and information of the period. The presented project aims to reach new data on the role of Ayasuluk in the interactions between Asia and Europe. It covers the interdisciplinary research of 47 samples belonging to the Principalities-Early Ottoman periods, which were taken from the ceramics found during the archaeological excavations carried out between 1978-1993 under the presidency of the Ephesus Museum Directorate in the İsa Bey Bathhouse and which have not been analyzed before. Thus, after the Byzantine period, it is aimed to enable new interpretations on culture and technology transfer in connection with socio-economic changes, ceramic production and consumption. For this purpose, archaeometric analyzes of ceramics will be made by applying XRD, ICP-MS, SEM-EDS, Raman, FTIR spectroscopy and thin section petrography methods in order to find answers to questions about clay, lining, glaze properties and production technologies. The data to be obtained will be evaluated comparatively by bringing together the data previously obtained from other examples, which were included in the literature in a complex way. A digital catalogue will be formed by using the data about the production features of ceramics, origin, etc. The digital catalogue will be evaluated together with the socio-economic, urban, commercial and political developments of the region.

1304 yılında Türkler tarafından fethedilen ve yüzyılın ortalarından itibaren Aydınoğulları’nın başkenti olan Ayasuluk/Efes kenti, 14.-15.yy.larda Batı Anadolu bölgesinde Asya ile Avrupa arasındaki en işlek limanlardan birine sahiptir (Pfeiffer-Taş 2014; 2019). Ancak, son yıllardaki araştırmalara kadar literatürde, Efes limanı M.S. 7. yüzyılda kullanılmaz hale geldiği için kentin de önemini kaybettiği ve Türklerin fethi ile birlikte küçük bir yerleşime dönüştüğü görüşü hakim olmuştur. Aydınoğulları döneminde bugünkü Pamucak bölgesinde faaliyetini sürdüren Ayasuluk Limanının, yakın ve uzak mesafe ticaretteki önemi yazılı kaynakların yanı sıra seramik, sikke gibi kazı buluntuları ile de belgelenebilmiştir. Kent gerek bölgesel olarak gerekse Çin- Orta Doğu- Avrupa arasındaki etkileşimler ve kültür -teknoloji transferi açısından önemli bir rol üstlenmiştir. Türklerle birlikte bölgeye gelen Selçuklu-İslami seramik üretim geleneği ve teknikleri ele geçen buluntularda gözlemlenmekle birlikte ithal ürünlerin varlığı da etkileşimleri yansıtması açısından önemlidir. Dönemin yazılı kaynakları ve verdiği bilgilerin yetersiz olması nedeniyle sosyal-beşeri bilimlerin araştırma yöntemleri ile ayrıntılarına ulaşılamayan somut verilere ancak arkeometrik yöntemlerle ulaşılabileceği düşünülmektedir.

Sunulan proje, Ayasuluk’un Asya ve Avrupa arasındaki etkileşimlerdeki rolü konusunda yeni verilere ulaşmayı hedeflemektedir. İsa Bey Hamamı’nda Efes Müzesi Müdürlüğü başkanlığında 1978-1993 yılları arasında yürütülen arkeolojik kazı çalışmaları sırasında ele geçen seramiklerden alınan ve daha önce analizleri yapılmamış olan Beylikler-Erken Osmanlı dönemlerine ait 47 adet numunenin disiplinler arası yöntemlerle araştırılmasını kapsamaktadır. Böylece, Bizans dönemi sonrasında, sosyo-ekonomik değişimler, seramik üretimi ve tüketimi ile bağlantılı olarak kültür ve teknoloji transferi konusunda yeni yorumlar yapılmasına olanak sağlanması amaçlanmaktadır.

Bu hedefe yönelik olarak, seramiklerin kil, astar, sır özellikleri ve üretim teknolojileri ile ilgili sorulara yanıt bulabilmek için XRD, ICP-MS, SEM-EDS, Raman, FTIR spektroskopisi ve ince kesit petrografi yöntemleri uygulanarak arkeometrik analizleri yapılacaktır. Elde edilecek veriler, daha önce başka örnekler üzerinde yapılan ve literatürde karmaşık bir biçimde yer alan verilerle bir araya getirilerek karşılaştırılmalı olarak değerlendirilecek ve eşleştirme yapılmaya çalışılacaktır. Bulgular, seramiklerin üretim özellikleri, kökeni vb. göre sınıflandırılarak dijital sorgulama yapılabilecek bir katalog oluşturulacaktır. Dijital katalog, bölgenin sosyo-ekonomik, kentsel, ticari ve siyasi gelişimleri ile birlikte değerlendirilecektir