1961 Anayasası’nın Türk Toplumsal Gerçekçi Sinemasının Gelişimine Etkisi

Abstract

27 Mayıs 1960 askeri darbesi sonrasında ilan edilen ve 1961 yılında yürürlüğe giren Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, yalnızca bir siyasal rejim değişikliğini değil, aynı zamanda bireysel hak ve özgürlüklerin genişletilmesini, kuvvetler ayrılığı ilkesinin güçlendirilmesini ve sosyal devlet anlayışının anayasal zemine taşınmasını ifade eden tarihsel bir kırılma noktasıdır. Türk sineması, bu dönemde yalnızca sayısal üretimde değil, toplumsal içerik ve estetik nitelik bakımından da dikkate değer bir dönüşüm yaşamış; 'Altın Yıllar' olarak tanımlanan bu süreçte sinema, toplumsal adaletsizlik, sınıfsal eşitsizlik, kadın hakları, göç ve kentleşme gibi yapısal sorunları gündeme taşıyan eleştirel bir mecraya dönüşmüştür. 1961 Anayasası'nın bireysel özgürlükleri, düşünce ve ifade özgürlüğünü, basın özerkliğini ve sendikal hakları güvence altına alması, kültürel üretim ortamını da doğrudan etkilemiş; sinemacılar, toplumsal meseleleri daha cesur ve doğrudan biçimde beyazperdeye taşıyabilmiştir. Bu araştırma, Metin Erksan, Lütfi Ö. Akad, Halit Refiğ, Ertem Göreç ve Duygu Sağıroğlu gibi öncü yönetmenlerin filmleri üzerinden bu anayasal etkileri görünür kılmayı hedeflemiştir. Çalışmada nitel araştırma yöntemine dayalı olarak betimsel film analizi, tematik içerik çözümlemesi ve ideolojik okuma teknikleri kullanılmış; Stuart Hall'un temsil teorisi, Althusser'in ideoloji ve aygıt kuramı, Gramsci'nin hegemonya kavramı ve Foucault'nun mekân politikaları kuramsal çerçeve olarak benimsenmiştir. Bulgular, sinemanın yalnızca estetik bir alan değil, aynı zamanda hukuki ve toplumsal bir tanıklık sahası olduğunu göstermektedir. Susuz Yaz, Yılanların Öcü, Hudutların Kanunu, Otobüs Yolcuları ve Karanlıkta Uyananlar gibi filmler, 1961 Anayasası'nın vaat ettiği hakların taşrada, sınırda ve kentte ne ölçüde uygulanabildiğini sorgulayan güçlü anlatılarla Türkiye'de hukuk ile kültür arasındaki bağı sinemasal bir hafızaya dönüştürmüştür.The Constitution of the Republic of Turkey, which was proclaimed following the military coup of May 27, 1960 and came into force in 1961, represents a historical turning point not only in terms of a political regime change but also in the expansion of individual rights and freedoms, the strengthening of the principle of separation of powers, and the institutionalization of the social state concept within a constitutional framework. During this period, Turkish cinema underwent a significant transformation not only in terms of quantitative output but also in terms of social content and aesthetic quality. In what is often referred to as its 'Golden Years,' cinema became a critical medium that brought structural issues such as social injustice, class inequality, women's rights, migration, and urbanization to the forefront. The 1961 Constitution, by securing individual freedoms, freedom of thought and expression, press autonomy, and trade union rights, had a direct impact on the cultural production environment. This enabled filmmakers to portray social issues on the big screen in a more direct and courageous manner. This study aims to make visible the constitutional influences on Turkish cinema through the works of pioneering directors such as Metin Erksan, Lütfi Ö. Akad, Halit Refiğ, Ertem Göreç, and Duygu Sağıroğlu. Based on qualitative research methodology, the study utilizes descriptive film analysis, thematic content analysis, and ideological reading techniques. The theoretical framework incorporates Stuart Hall's theory of representation, Althusser's theory of ideology and apparatuses, Gramsci's concept of hegemony, and Foucault's theory of spatial politics. The findings reveal that cinema is not merely an aesthetic field but also a site of legal and social testimony. Films such as Susuz Yaz (Dry Summer), Yılanların Öcü (Revenge of the Snakes), Hudutların Kanunu (Law of the Border), Otobüs Yolcuları (Bus Passengers), and Karanlıkta Uyananlar (Those Who Awaken in the Darkness) question the extent to which the rights promised by the 1961 Constitution were realized in rural, borderland, and urban settings, thereby transforming the relationship between law and culture into a cinematic memory in Turkey.